อรหัน ไม่ใช่พระ

อรหัน เป็นสัตว์ในป่าหิมพานต์ชนิดหนึ่ง มีรูปร่างตัวและปีกเป็นนก มี 2 เท้า แต่มีศีรษะเป็นมนุษย์หรือยักษ์ คล้ายกับกินรี

อรหัน มีอีกชื่อหนึ่งเรียกว่า “จิงโจ้” มักพบตามภาพจิตรกรรมฝาผนังต่าง ๆ เช่น จิตรกรรมฝาผนังที่อุโบสถวัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร หรือภาพลายรดน้ำตามตู้พระธรรม เป็นต้น

ตัวอรหัน (ออระหัน) ในหนังสือ “สัตว์หิมพานต์” ของ ส.พลายน้อย ให้ข้อมูลว่า

ภาพจิตรกรรมฝาผนังที่พระวิหารวัดสุทัศนเทพวรารามมีภาพสัตว์หิมพานต์อยู่มาก และที่น่าสนใจก็คือนกหน้าคนขนาดเล็ก ที่บรรดาช่างเขียนเรียกกันว่าตัวอรหัน (ออระหัน) แต่ก็ไม่มีใครอธิบายว่าเหตุใดจึงเรียกเช่นนั้น

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ทรงวินิจฉัยว่า “รูปมนุษย์มีปีกที่เรียกกันว่าตัว ‘อรหัน’ นั้น… เคยสังเกตเห็นชอบเขียนในลวดลายและทำรูปภาพตัวเช่นนั้นมาตั้งแต่รัชกาลที่ ๒ ก่อนนั้นขึ้นไปไม่เห็นทำคิดว่าสมัยนั้นเป็นสมัยชอบเปลี่ยนแปลงแผลงลวดลายไปต่างๆ และชอบเอาลายฝรั่งมาใช้ น่าจะมาแต่รูปเทวดาเด็กๆ ของฝรั่งที่เรียกว่า Cherub ดอกกระมัง ใคร่จะเดาว่าได้ชื่อมาจากโปรตุเกส เรียกเสียงคล้ายๆ กันว่า อรหันต์ จึงเลยกลายมาเป็นอรหัน”

อนึ่งเป็นที่น่าสังเกตว่ารูปนกหน้าคนดังกล่าวนี้อาจจะมีมาแล้วตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา เพราะที่หอเขียนวังสวนผักกาดมีรูปแกะสลักไม้เป็นรูปนกหัวคนอยู่ด้วย และลักษณะหัวคนนั้นเป็นแบบฝรั่งจึงดูสมกับที่สันนิษฐานกันว่าได้สร้างขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (พ.ศ. ๒๒๐๐-๒๒๓๑) นอกจากรูปนกอรหันที่หอเขียนแล้วยังมีรูปปั้นอรหันที่หน้าบันพระอุโบสถวัดอินทราราม (วัดตาล) ที่จังหวัดราชบุรีอีกแห่งหนึ่ง ซึ่งเป็นศิลปะสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเช่นเดียวกัน ในหนังสือพจนานุกรมสถาปัตยกรรมและศิลปเกี่ยวเนื่อง ของโชติ กัลยาณมิตร ได้ตั้งข้อสังเกตไว้ว่า นกอรหันที่หน้าบันแห่งนี้เป็นสถานที่แห่งเดียวที่มีการทำตัวอรหันเป็นรูปคนแก่ไว้ด้วยซึ่งไม่เคยมีปรากฏในที่แห่งใด

นกหน้าคนแบบนกอรหันของไทยนั้น ตามนิยายของฝรั่งก็มีอยู่หลายตัวเช่น ในนิยายของกรีกโบราณมีกล่าวถึงนางไซเรน (Siren) ก็ว่าตัวเป็นนกหน้าเป็นคนตามประวัติว่าไซเรนเป็นเทพธิดาของเทพแม่น้ำอคีลุส ซึ่งมีมือและศรีษะเป็นมนุษย์ส่วนท่อนล่างเป็นงูคล้ายปลา คือตัวยาวอย่างงูแต่มีหางแบบปลามีเขาที่ศรีษะ ในหนังสือบางเล่มเล่าว่าคราวหนึ่งอคีลุสสู้กับเฮอรากลีสแล้วถูกหักเขา เลือดที่หยดจากแผลได้เกิดเป็นไซเรน ตามภาพเขียนไซเรนจะถือขลุ่ยแฝด กล่าวกันว่าร้องเพลงได้ไพเราะแต่ใครได้ฟังก็ถึงแก่ความตาย